Een op het oog gezonde sporter die op het sportveld een hartstilstand krijgt; het komt gelukkig niet vaak voor. Maar als het wel gebeurt, is het risico op een slechte afloop groot. Zeker als de situatie niet tijdig wordt herkend.
Het misschien wel bekendste en meest besproken voorbeeld van een dergelijk geval is Ajax-voetballer Abdelhak Nouri. Tijdens een oefenduel met Werder Bremen in de voorbereiding op het voetbalseizoen zakt Nouri in elkaar op het voetbalveld. Beelden van het voorval gingen de hele wereld over. Deskundigen die de beelden hebben gezien, zetten vraagtekens bij de manier waarop er door de aanwezige (sport)medische begeleiders werd gereageerd toen de voetballer op het veld werd getroffen door een hartstilstand. Zo is zichtbaar dat er laat werd begonnen met reanimatie en dat de AED een tijd ongebruikt op het veld stond.
Cardioloog Ruud Koster, al een heel werkzaam leven verbonden aan het Academisch Medisch Centrum (AMC) en ‘reanimatiepionier’ zoals hij al eens in de media is genoemd, benadrukt dat het herkennen van een hartstilstand zowel het belangrijkste als het grootste probleem is. “Als er snel begonnen wordt met reanimeren en er wordt een AED gehaald, is er veel gewonnen. Bij Nouri zag je het perfect. Hij was niet aan de bal en viel ‘zomaar’ om. Dan moeten alle alarmbellen gaan rinkelen. Objectief is het niet moeilijk om te weten wat te doen in zo’n geval, in de praktijk blijkt toch vaak dat het in eerste instantie niet goed wordt ingeschat. Meteen goed denken is het punt. Je verwacht en hoopt dat bij een profclub iedereen een reanimatiecursus heeft gehad, en geleerd heeft een hartstilstand te herkennen.” Het gebeurt nog weleens in dergelijke gevallen dat eerstehulpverleners eerst kijken naar een ‘ingeslikte tong’. “Als je het bewustzijn verliest, kan het gebeuren dat de tong verslapt. Dan duw je de kin omhoog en kantelt het hoofd naar achteren zodat de ademweg vrij komt. Een kwestie van een paar seconden. Wel iets om op te letten, maar nooit de oorzaak van een hartstilstand.
Er zijn volgens Ruud twee belangrijke tekenen die universeel gezien kunnen worden als sleutel tot het herkennen van een hartstilstand. “De getroffen persoon is niet aanspreekbaar of reagerend, wat mensen vaak bedoelen met ‘bewusteloos’, dus geen reactie bij aanspreken of schudden. Een ander teken is niet normaal ademen. Ik zeg bewust niet: niet ademen. Een ademstilstand is verraderlijk, want vaak is daar de eerste paar minuten geen sprake van. Dan zou je kunnen denken: hij of zij ademt nog, dus er is geen hartstilstand. Maar een rare, snurkende ademhaling, het zogenaamde ‘gaspen’, kan zeker voorkomen. De eerste een à twee minuten kunnen er dus ademachtige bewegingen worden waargenomen, ook al staat het hart aantoonbaar stil. Je moet dus nooit wachten totdat de ademhaling echt stilstaat.” Want juist de eerste paar minuten als iemand wordt getroffen door een hartstilstand, zijn cruciaal, vertelt Ruud. “Door een hartstilstand stopt de bloedstroom. Er zijn organen die daar een tijdje tegen kunnen, zoals de botten, de spieren en de lever bijvoorbeeld. Het hart zelf heeft het al sneller moeilijk, maar de hersenen zijn er het minst tegen bestand. Zonder zuurstof gaan zij al binnen een paar seconden minder functioneren en raakt de persoon bewusteloos. De hersenen raken al snel beschadigd, en na vier tot tien minuten of langer zonder zuurstof treedt er steeds ergere schade op.” Op het geval Nouri, wil Ruud niet specifiek in gaan. “Ik weet niet wat zijn toestand precies is, maar het is natuurlijk een ramp. In het algemeen kun je zeggen dat er gedurende een paar maanden verbetering mogelijk is, maar als verbetering niet voortgaat is de kans groot dat iemand zo blijft. Bij een hartstilstand zijn de eerste paar minuten cruciaal. Na tien minuten kan er al heel veel verloren zijn. In theorie kun je binnen een halve minuut al herkennen wat er aan de hand is. Als arts ben ik vele malen geconfronteerd met mensen met een hartstilstand. Vaak gebeurde dat terwijl ze aan de monitor lagen in het ziekenhuis, en dan zijn alle instrumenten aanwezig om iemand er bovenop te helpen. Ook zonder monitor is het voorgekomen, toch was voor mij als professional herkenning niet moeilijk. Je moet wel denken in termen van: in een fractie van een minuut. Bij een hartstilstand telt elke seconde. Er zijn weinig tot geen gebieden in de geneeskunde waar dat zo erg opgaat.”
Als er snel begonnen wordt met reanimeren, is er veel gewonnen
Bij een profsporter zit er vaak een heel medisch team langs de kant – al is dat op zichzelf niet per se een garantie op een goede afloop – terwijl bij veel sportwedstrijden dat niet het geval is. Inmiddels is wel bijna overal een AED, een automatische externe defibrillator, aanwezig. Op zich een verheugende ontwikkeling, aangezien het draagbare apparaat helpt bij het reanimeren van mensen met een hartstilstand. De aanwezigheid van een AED is echter niet genoeg, zegt Ruud. “Als je eist dat er een AED bij een sportveld is, moet je ook eisen dat er mensen zijn die een hartstilstand kunnen herkennen en weten hoe ze een AED moeten gebruiken. Een AED heeft van zichzelf een gesproken instructie, toch is het belangrijk dat er mensen zijn die weten wat ze moeten doen. Die instructies zijn eigenlijk een steuntje in de rug voor iemand die heeft geoefend op reanimatie.” Tijdens een sportwedstrijd staan er veel mensen langs de kant, en kennis van reanimatie is niet een kwestie van of/of, aldus de gerenommeerde cardioloog. “Er zijn scheidsrechters, verzorgers, trainers, masseurs, mensen achter de bar in de kantine – eigenlijk zouden ze allemaal een reanimatiecursus gedaan moeten hebben. Wachten op professionele hulpverleners kan vaak niet, omdat een ambulance bijvoorbeeld tien minuten nodig kan hebben om ter plaatse te zijn. Veertig procent van de mensen met een hartstilstand buiten het ziekenhuis, overlijdt ter plaatse. We moeten dus open blijven staan voor de vraag wat we kunnen doen.”
Cardiomyopathie, een hartspierziekte, is de voornaamste veroorzaker van hartstilstand bij sporters. De hartspier kan in dat geval ongewoon verdikt zijn, of juist erg verslapt. De oorzaken van cardiomyopathie verschillen. De aandoening kan erfelijk zijn, ontstaan door een virusinfectie of het gebruik van drugs, of andere lichamelijke oorzaken hebben. Bij de overleden basketballers Reggie Lewis en Hank Gathers en de voetballer David di Tomasso werd de kwaal achteraf vastgesteld. Ook de voetballer Evander Sno had te maken met deze aandoening. Hij werd in 2010 getroffen door een hartstilstand, werd een kwartier lang op het veld gereanimeerd en overleefde het voorval. Bij hem is een defibrillator geplaatst. In lang niet alle gevallen leidt de ziekte overigens ook tot een hartstilstand. Een andere oorzaak van een hartstilstand kan zijn dat de ion-kanalen in het hart niet goed functioneren. Sporters worden meestal wel gekeurd, maar Ruud Koster vertelt dat daarmee niet alles kan worden voorkomen. “Er zijn honderdduizenden mensen die sporten. Van iedereen een echocardiogram maken is niet te doen. Bij topsporters gebeurt dat vaak wel, maar dan nog is niet alles uit te sluiten. Zeker bij amateursport zijn niet alle risico’s te voorkomen. Dat is dan maar het leven. Als je alles wil uitsluiten, heb je ook geen leven. Voorkomen is niet simpel, herkennen en behandelen wel.”